Ostatnimi czasy wytworzyła się w Polsce niezrozumiała praktyka językowa, która coraz częściej, nawet ludziom dobrze obeznanym językowo, nasuwa pytanie: czy odmienia się nazwiska? Często można usłyszeć: „mojego nazwiska proszę nie odmieniać!” – A to dlaczego? Nieznajomość zasad gramatycznych? Moda?
A może rzeczywiście się nazwisk nie odmienia?
Językoznawcy zgodnym głosem mówią: „Nazwiska należy odmieniać”. Nazwiska to rzeczowniki, a rzeczowniki w języku polskim odmieniamy przez przypadki i liczby, więc nazwiska też mają taką odmianę. Jeśli można dla danego nazwiska odnaleźć wzór odmiany, nic nie stoi na przeszkodzie, by nazwisko zostało odmienione. Tyle w tej materii mówią ogólne zasady gramatyki języka polskiego, jednak zasady jedno, a praktyka i moda drugie.
Prof. Jan Grzenia wszystkim tym, którzy nie życzą sobie, by odmieniać ich nazwiska odpowiada, że jedynie ze względów grzecznościowych można nie odmienić danego nazwiska, ale nie ma w języku polskim takiej zasady, że nazwisk nie odmieniamy. Prof. Jan Miodek wskazuje nawet na odmianę nazwisk pochodzenia obcego, które mają prostą odmianę, np. Smith, Smitha itd.
Do najbardziej kuriozalnych sytuacji dochodzi w chwili, kiedy nazwisko ma się pojawić na dyplomie lub w innym oficjalnym dokumencie, albo w sytuacji publicznego odczytania nazwiska, jak np. na apelach szkolnych czy w intencjach mszalnych, wtedy ogarnia nas jakiś strach przed odmianą. Może boimy się, czy odmienia się nazwiska, bo zwyczajnie nie znamy zasad polskiej gramatyki, a jak pisze Irena Bajerowa w artykule „Wstyd nie odmieniać nazwisk”: „odmiana rzeczowników jest prastarą właściwością języka polskiego – nie zubażajmy go przez zanik tej cechy”, ale co wtedy, kiedy nie potrafimy?
Wygląda jakbyśmy wstydzili się końcówek fleksyjnych dodawanych do naszych nazwisk, bo wydaje nam się, że nasze nazwiska stają się takie pospolite jak często rzeczy, które określamy tymi samymi rzeczownikami. Nie mamy z odmianą problemu w sytuacjach nieoficjalnych, kiedy możliwe, że nikt nas nie może ocenić, wtedy rzeczywiście – byliśmy u Nowaka, spotkaliśmy się z Kaczmarkiem itd – takie zachowania w wywiadzie dla Mirosława Dragona z portalu nto.pl+ wskazuje również prof. Jan Miodek.
Często argumentem, by nazwisko pozostawić w formie nieodmiennej jest jego „dziwne” brzmienie w przypadkach zależnych – tylko, czym jest to „dziwne” brzmienie? Dla jednych może być dziwne, a dla innych zupełnie nie, zwłaszcza dla tych, którzy rozumieją zasady odmiany rzeczowników w języku polskim. Często ludzie zachowują się, jakby byli właścicielami rzeczowników, które dały początek ich nazwisku, a jak mówi Hugo Steinhaus: „jesteś właścicielem swojego nazwiska tylko w mianowniku liczby pojedynczej. Pozostałymi przypadkami rządzi gramatyka.”
Praktycznie wszystkie nazwiska pochodzą od znaczących rzeczowników, w niektórych może to znaczenie się zatarło, ale nie ma też żadnej zasady, że nazwisk pochodzących od rzeczowników pospolitych się nie odmienia. Odmienia się wszystkie nazwiska, jeśli tylko możemy je zakwalifikować do jakiegoś typu odmiany występującego w gramatyce języka polskiego.
Mit o nieodmienności nazwisk może pochodzić od nieodmiennych rzeczowników, jednak i te w języku polskim coraz częściej odmieniamy, przynajmniej w mowie potocznej, dlaczego więc z nazwiskami jest odwrotnie? Może wydaje nam się, że nie odmieniając nazwiska to nas nobilituje, bo nazywamy się tak niepospolicie?
Nie bójmy się odmieniać nazwiska w sytuacjach oficjalnych, zachowujmy się jak w zwyczajnych rozmowach, bo jednym i drugim komunikatem rządzą te same zasady gramatyczne. A wszystkim, którzy krytykują odmianę nazwisk odpowiadajmy, że postępujemy zgodnie z zasadami gramatycznymi języka polskiego i jedynie z grzeczności możemy od nich odstąpić, jednak nie w sytuacji oficjalnej, żeby nikt nas nie posądził o nieumiejętne posługiwanie się językiem ojczystym.
Zatem, czy odmienia się nazwiska? Odpowiedź na to pytanie jest jednoznaczna i brzmi: Tak! Nazwiska w języku polskim się odmienia.
